gamelanmuziek uit midden java
Het woord gamelan is de algemene benaming voor een groep muziekinstrumenten, die grotendeels uit slaginstrumenten bestaat (te vergelijken met het woord symfonie-orkest). Het Javaanse werkwoord 'Gamel' betekent 'slaan'! In Java gebruikt men tegenwoordig veelvuldig het nieuwere woord karawitan voor gamelan. Het woord is waarschijnlijk afgeleid van het woord "Rawit" hetgeen geraffineerd, subtiel betekent; met voor- en achtervoegsel betekent het "alles wat geraffineerd is". Het Javaanse woord voor gamelanmusicus is "Niyaga" of "Pengrawit". In 1985 had Jos Janssen het genoegen de heer MARTOPANGRAWIT, één van de meest vooraanstaande 'pengrawit' (gamelanbespelers), te mogen ontmoeten en te interviewen. In zijn dagboek tekende hij de ontmoeting op met: "Solo, 4 november 1985. Gisteren zag ik Martopangrawit voor het eerst, tijdens een ritje op de fiets. Hij woont ongeveer 100 meter van mij vandaan en onze ontmoeting vond plaats op straat. Hij begon meteen een filosofisch gesprek. "Ja, wat is eigenlijk kunst?", vroeg Martoprangrawit. Hij wees vervolgens naar zijn hand en zei: "Wanneer je wijsvinger nu het gevoel is en je pink de ratio, hoe springt een seniman (kunstenaar) daar mee om? In de handpalm lopen banen die verbindingen leggen tussen deze twee uitersten. Als het goed is, is er een juiste balans tussen deze twee. Maar tegenwoordig heb ik het gevoel, vervolgde Martopangrawit, dat veel jonge mensen het kunstenaarsschap als een soort handel benaderen. Er spreekt teveel handelsgeest. Men wil rente overhouden aan de dingen die men doet. Dit kan nooit leiden tot een goed kunstenaar!".
1. Het culturele leven op Java
Java is één van de provincies van Indonesië. Ondanks dat het eiland vrij klein is, wonen er ca. 80 miljoen mensen en speelt het een belangrijke rol op cultureel gebied. Op Java waren gedurende vele eeuwen de administratieve, regerings- en culturele machten gevestigd. Deze macht begint met het koninkrijk Mataram I (732-750) en de Çailendra dynastie (750-850) en later met die van Mataram Tunggal (850-926). Zij lieten een rijke schat aan monumenten na: de Hindoeïstische tempels Dieng, Sèwu, Prambanan, Kalasan en de Boeddistische tempels Borobudur, Mendut en Pawon. Men mag veronderstellen dat in dezelfde tijd dat de tempels werden gebouwd, ook andere kunstvormen zich ontwikkelden zoals de beeldhouwkunst, de schilderkunst, de muziek en de dans. Gedurende de 11e t/m de 15e eeuw zijn vele literaire werken geschreven, zoals de epische gedichten Arjunawiwaha, Bharatayuda, Ramayana en Negarakertagama. Het einde van het koninkrijk Majapahit (14e eeuw), gevestigd op Oost-Java, markeert tevens het terugtrekken van de Hindoe-cultuur op Java. De administratieve macht gaat weer terug naar Midden-Java met het verschijnen van het eerste Islamitische koninkrijk: het koninkrijk van Demak. Gedurende deze periode zijn literatuur, pedhalangan, karawitan en dans tot hoog niveau ontwikkeld (pedhalangan is de kunst van het poppenspel en karawitan de traditionele gamelanmuziek). Gedurende deze periode komt ook Wayang Kulit (schimmenspel) tot ontwikkeling, waarin de voorouders een belangrijke plaats innemen.
Men veronderstelt dat de Wayang zeer oud is, reeds van voor de christelijke tijd. De leren poppen appelleren aan de geesten van de voorouders en deze worden gevisualiseerd door hen in de vorm van marionetten tegen de wand van een grot te projekteren. Zij vertellen, al gesticulerend, het voorouderlijke verhaal onder begeleiding van zang. Door Hindoeïstische invloeden zijn de verhalen veranderd en gecomplementeerd door de epische gedichten Mahabarata en Ramayana. De inhoud van deze epische gedichten geven de indruk alsof ze op Java zijn gebeurd; zij geven met kracht de normen weer van de Javaanse maatschappij uit die tijd.
Ook wat betreft de gamelanmuziek weet men niet precies wanneer ze is ontstaan maar men mag aannemen dat ze tijdens de Hindoeïstische periode is ontwikkeld. Tijdens de Nederlandse kolonisatie (eind 16e eeuw) bemoeiden de Nederlandse ambtenaren zich niet met het culturele leven van Indonesië. De koningen van Java echter hadden hun macht verloren en concentreerden zich vooral op culturele aktiviteiten. Kunst en cultuur werden en worden gezien als onderdeel van ceremonies en als koninklijk attribuut, symbool van koningen en edelen. In de koninklijke paleizen (kratons) werden specifieke kunstvormen ontwikkeld. Iedere kraton probeerde een persoonlijk karakter te geven aan deze kunstvormen. Zo zijn in de loop der eeuwen verschillende stijlen ontstaan: bijv. de stijlen van Surakarta (Solo) en Yogjakarta.
Deze koningshuizen uitten hun verschillen via hun kunstvormen/uitingen bijv. de dans: de Bedaya Srimpi uit de kratons van Surakarta en Yogjakarta; Langendriyan en Wayang Wong uit de Mangkunegaran; Langen Mandrawanara uit de Kepatihan Danuryan Yogjakarta; Ketoprak, Santiswara, Laras Madya in de Kepatihan Wreksadiningratan Surakarta. De logische consequentie van deze culturele ontwikkeling was dat de musici meer en meer uit de families der edelen kwamen. Iedere familie van edelen bezat één of meerdere gamelans.
